ایرن مهرگان: انفجار در دوازده شهریور ۱۴۰۲ در معدن زغال سنگ طزره دامغان به کشته شدن ۶ نفر کارگر معدن انجامید. عملیان امداد و نجات از حوالی ساعت ۱۹ و ۳۰ دقیقه یکشنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۲ آ آغاز شد. علت این انفجار تجمع گاز در یکی از تونل‌های معدن شرکت البرز شرقی بود.
مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی درهمین‌باره به مناطق‌آزاد می‌گوید: «انفجار معدن زغال سنگ بیشترین تلفات را در معدنکاری به همراه دارند. دو نوع اصلی انفجار معدن زغال سنگ وجود دارد: متان و غبار زغال سنگ. انفجار متان زمانی رخ می دهد که تجمع گاز متان با یک منبع گرما تماس پیدا کند و هوای کافی برای رقیق کردن سطح گاز در زیر نقطه انفجار آن وجود نداشته باشد. به همین ترتیب، ذرات ریز گرد و غبار زغال سنگ در غلظت مناسب که با منبع گرما تماس می گیرند نیز می توانند انفجاری باشند. انفجارهای هیبریدی متشکل از ترکیبی از متان و غبار زغال سنگ نیز ممکن است رخ دهد. متان به عنوان یک محصول جانبی زغال سنگ تشکیل می شود. متانی که در زغال‌سنگ جذب می‌شود، با استخراج زغال‌سنگ آزاد می‌شود یا از منابع اطراف در بالا یا پایین درز زغال‌سنگ از طریق شکستگی‌های ایجاد شده توسط فرآیند استخراج زغال‌سنگ مهاجرت می‌کند.»
او ادامه می‌دهد: «همانطور که سوخت‌های فسیلی برای تولید انرژی سوزانده می‌شوند، کربن موجود در سوخت با اکسیژن واکنش می‌دهد و گاز دی اکسید کربن، CO۲ را تشکیل می‌دهد. سوزاندن زغال سنگ نسبت به هر سوخت فسیلی دیگری به ازای هر واحد انرژی تولید شده دی اکسید کربن بیشتری تولید می کند. در مقایسه با گاز متان، زغال سنگ در هر واحد انرژی تولید شده، ۶۶ درصد CO۲ بیشتری آزاد می‌کند.»
این کارشناس با بیان اینکه استخراج زغال سنگ متان را در جو آزاد می‌کند، اظهار می‌کند: «متان به عنوان گاز گلخانه ای بیست برابر قوی تر از دی اکسید کربن است. حدود ۷ درصد از انتشار سالانه متان از استخراج زغال سنگ منشاء می گیرد. استخراج زغال سنگ و سوزاندن زغال سنگ برای تولید انرژی، تولید سیمان و تولید فولاد از جمله موتورهای اصلی گرمایش جهانی بوده است. چین از حدود ابتدای سده بیست و یکم بزرگترین تولید کننده و مصرف کننده زغال سنگ در جهان بوده و ۴۷ درصد از مصرف جهانی زغال سنگ را به خود اختصاص داده است.»
ایمنی در کار
در معدن زغال سنگ معمولا فن‌های بزرگ هوا را در معادن به گردش در می‌آورند تا تهویه مناطق کار را فراهم کنند. این فن‌ها برای رقیق کردن متان تا سطح بسیار کمتر از حد انفجار (۵-۱۵٪) عمل می کنند. به منظور ایمنی در معادن استاندارد و مدرن ، مانیتورهای نصب شده بر روی ماشین‌های استخراج، زمانی که غلظت متان به ۱% می‌رسد، دستگاه را غیرفعال می‌کنند.
زارع با تایید این موضوع ادامه می‌دهد: «یکی از دلایل رایج اشتعال متان، جرقه است که هنگام برش سنگ سقف یا کف با دستگاه استخراج ایجاد می شود. استفاده از اسپری های آب جهت دار در پشت مته برش برای خنک شدن و محدود کردن اندازه رگه داغ می تواند از این اشتعال های اصطکاکی جلوگیری کند.»
به گفته این کارشناس متان نسبت به گرد و غبار زغال سنگ به راحتی قابل اشتعال است. در بیشتر موارد، انفجار غبار ابتدا با انفجار متان آغاز می شود. موج فشار یا نیروهای باد ایجاد شده با یک انفجار کوچک متان می تواند ورودی معدن را بشکند و گرد و غبار زغال سنگ را در هوا پخش کند. هنگامی که این غبار مشتعل می شود، یک اثر واکنش زنجیره ای می تواند رخ دهد و انتشار شعله می تواند در فواصل طولانی گسترش یابد و سوخت و اکسیژن موجود را مصرف کند و حجم زیادی از گازهای سمی تولید کند. در شرایط انسداد یا محدودیت راه هوایی، انفجارهای متان و غبار زغال سنگ پتانسیل تسریع و انتقال به شدیدترین وضعیت را دارند که انفجار نامیده می شود.
او می‌گوید: «استخراج ذغال سنگ زیرزمینی، گرد و غبار ذغال سنگ خرد شده را تولید می‌کند که در سرتاسر معدن پخش می‌شود و به عنوان منبع مواد قابل احتراق برای انفجار غبار زغال سنگ عمل می‌کند. پودر سنگ آهک که به عنوان غبار سنگ شناخته می‌شود، به طور منظم در سراسر معدن گسترده می‌شود. این گرد و غبار سنگ در صورت استفاده به نسبت مناسب، گرد و غبار زغال سنگ را خنثی می کند. هنگامی که انفجار رخ می دهد، پودر سنگ آهک پراکنده گرمای تولید شده از انفجار را جذب می کند و یا واکنش زنجیره ای را متوقف می کند یا از شدت انفجار می کاهد.»
زارع ادامه می‌دهد: «پیشگیری از انفجار معادن زغال‌سنگ مستلزم مجموعه‌ای از راهبردهای کنترلی است: از جمله نسبت و نگهداری سامانه تهویه با طراحی مناسب، آب‌بندی مناسب مناطق متروکه، پایش متان، کاهش تجمع گرد و غبار زغال‌سنگ، و کنترل منابع اشتعال احتمالی از طریق ایمنی الکتریکی.»
در ایران هر کارگر ۲۵۰ تن زغال‌سنگ در سال تولید می‌کند
رئیس کل دادگستری استان سمنان در پی وقوع حادثه ۱۲ شهریور ۱۴۰۲ در معدن زغال سنگ رزم‌جاه در منطقه طزره دامغان به مسئولان قضایی دامغان دستور داد، ضمن بازدید میدانی موقتاً به‌منظور بررسی استانداردسازی، رعایت نکات ایمنی و بررسی علل وقوع این حادثه، از ادامه فعالیت این معدن خودداری شود.
رئیس کل دادگستری استان سمنان تاکید کرد منع فعالیت این معدن نباید به معیشت و پرداخت دستمزد نیروهای شاغل در آن لطمه وارد کند و با سرعت و دقت ایمن سازی پیگیری و مدیران مربوطه دستمزد کارگران در آن ایام را پرداخت کنند و از آنجایی که این معدن می‌بایست تحت پوشش بیمه حادثه ناشی از کار باشد، مسئولان قضایی دامغان پیگیری‌های قانونی را برای پرداخت زودتر از موعد دیه حادثه دیدگان به وراث قانونی را انجام دهد.
زارع می‌گوید: «ذخایر قطعی زغال کشور حدود ۱.۱ میلیارد تن برآورد شده است. عمده‌ترین مصرف زغال‌سنگ در ایران منحصر به کارخانه جات تولید فولاد است که از روش کوره بلند برای تولید فولاد استفاده می‌کنند. عمده اکتشافات ایران نیز به دهه های قبل بازمی‌گردد. لایه‌های زغال‌سنگ ایران در ژرفای ۱۰۰ تا ۳۰۰ متری و در ضخامت ۵۰ تا ۱۰۰ سانتیمتریقرا دارد و به خاطر وجود گاز متان بالا، خطر انفجار در این معادن بسیار زیاد است و هزینه‌های تهویه را بالا میبرد. تولید زغال‌سنگ در معادن کشور با استفاده از روش‌های سنتی استخراج و تجهیزات و ماشین‌آلات فرسوده صورت می‌گیرد. استفاده از فناوری های فرسوده بهره‌وری نیروی کار را کاهش می‌دهد.»
او با بیان اینکه در ایران هر کارگر تنها ۲۵۰ تن زغال‌سنگ در سال تولید می‌کند، ادامه می‌دهد: «کم بودن بهره وری و البته خصوصی سازی در دهه های اخیر موجب کم توجهی به ایمنی نیروی کار شده است. عدم توجه کارفرما به وضعیت معیشت نیروی انسانی می‌تواند موجبات بروز حوادث معدنی را مهیا سازد. برای مثال طی بررسی که از میزان حوادث رخ‌داده در معدن زغال‌سنگ طزره بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۹ انجام شد، بحرانی‌ترین ماه‌های حادثه‌خیز در این معدن، ماه شهریور و فروردین است.»
