فاطمه محمدی: ۲۰سال پیش بود که ساخت پروژه سینمایی «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی کلید خورد. فیلمی که طبق گزارش‌های رسانه‌ای در آن زمان نزدیک به ۲میلیارد تومان هزینه شده و البته گویا هنوز هم در گیرودار ادیت و اصلاح است. به همین روال، نزدیک به دو دهه است که هر سال وقتی به نیمه‌های خرداد و مناسبت ارتحال امام خمینی(ره) نزدیک می‌شویم، خبرهایی درباره این فیلم که داستانش روایتگر زندگی دوران کودکی ایشان است، در رسانه‌ها منتشر می‌شود. فیلمی دیده نشده اما بسیار پرحاشیه از یک فیلمساز خبرساز!
فرزند صبح، روایتگر زندگی امام خمینی در دوران کودکی تا هفت‌سالگی است. این فیلم با حضور بازیگرانی چون عبدالرضا اکبری، هدیه تهرانی، آتیلا پسیانی، محمدرضا شریفی‌نیا، الیکا عبدالرزاقی و…ساخته شده است؛ عبدالرضا اکبری نقش امام خمینی (ره) را در سکانس‌هایی کوتاه ایفا کرده و بعد کل فیلم فلش‌بک به کودکی سید روح‌الله خمینی است. گفته می‌شود که پیش از این قرار بوده جمشید هاشم‌پور به جای عبدالرضا اکبری نقش امام را در دوران میانسالی بازی کند. فیلمنامه فرزند صبح را هم بهروز افخمی نوشته و البته انتقادهای بسیاری را هم درباره روایتش دریافت کرده است. با این حال گفته شده که نسخه تدوین شده سیف‌الله داد را حجت السلام سیدحسن خمینی دیده و تایید کرده است. به گفته افخمی، این تاییدیه نشان از تایید فیلمنامه هم دارد و این در حالی است که حسن خمینی توصیه به تدوین نسخه بلندتری از فیلم هم داشته است.
نخستین نسخه سینمایی فیلم در جشنواره بیست‌ونهم فجر رونمایی شد؛ اما کیفیت پایین فیلم، نه‌تنها صدای اعتراض منتقدان و اهالی رسانه را بلند کرد، بلکه خود افخمی نیز همان زمان اعلام کرد که این فیلم، فیلم او نیست. اعتراض افخمی، به نسخه نمایش‌داده‌شده در جشنواره بود؛ چراکه معتقد بود تدوین این فیلم، مورد قبول او نیست. این دعوا، تا پایان دهه۹۰ ادامه داشت تا اینکه سال۱۴۰۰، اخباری مبنی بر رفع مشکلات این فیلم منتشر شد. اوایل بهمن‌ماه این سال، افخمی در یک برنامه رادیویی اعلام کرد که فرزند صبح از ۱۵خرداد۱۴۰۱ به روی پرده می‌رود.
امروز دوسال از آن تاریخ می‌گذرد و چنین اکرانی رخ نداده این در حالی است که بهروز افخمی در گفت‌وگویی با ایسنا و در پاسخ به اینکه آیا «فرزند صبح» را که روایتی از کودکی بنیانگذار انقلاب اسلامی است، در آستانه فرا رسیدن ۱۴خردادماه اکران نمی‌کند، بیان کرد: «می‌خواهم دوباره روی این فیلم کار کنم و درواقع با استفاده از امکاناتی که هوش مصنوعی به وجود آورده، کارهایی را انجام خواهم داد. البته کار چشمگیری قرار نیست انجام شود؛ ولی مثلا در جاهایی که آثار گریم سنگین بازیگر به چشم می‌آید، می‌توان با هوش مصنوعی کار تمیزتری ارائه کرد. افخمی با اشاره به اینکه قبلا هم می‌خواست یک کپی سیاه و سفید از فیلم داشته باشد، برای نمایش فیلم که احتمالا همزمان با سالروز ولادت امام خمینی (ره) خواهد بود، در تلاش هستم که کپی سیاه و سفید هم آماده شود تا در سالن‌های سینما هم نسخه رنگی و هم نسخه سیاه و سفید اکران شود.»
محمدرضا شرف‌الدین، تهیه‌کننده فیلم سینمایی «فرزند صبح» در اظهار نظری کوتاه اعلام کرد بر اساس وصیت سیاسی و الهی حضرت امام (ره)، پس از رحلت آثاری که درباره ایشان تولید می‌شود باید به تایید دفتر حفظ و نشر آثار امام خمینی (ره) برسد. تا کنون موسسه به جهت استعلام و درخواست برای پروانه نمایش اقدامی انجام نداده است، این اثری است که من سال‌ها برای آن زحمت کشیدم و دلم می‌خواست دیده و اکران شود و ۱۵ خرداد بهترین موقع برای اکران آن است.»
اگر از «فرزند صبح» افخمی بگذریم، متاسفانه آثاری که در خصوص مهمترین شخصیت سیاسی ایران و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران تولید شده انگشت‌شمار هستند و هر سال در ایام ارتحال، سالگرد و یا دهه فجر، همین فیلم‌های تکراری از تلویزیون پخش می‌شوند، در حالی‌که ما نیاز داریم فیلم‌های جدیدی در مورد حضرت امام ساخته و پخش شوند.
امروز ۱۴ خردادماه، در سالروز رحلت امام خمینی (ره) نگاهی می‌اندازیم به فیلم‌ها، سریال‌ها و مستندهایی که به این شخصیت مهم تاریخی پرداخته‌اند.
«پرواز قرن»
رسول صدرعاملی با حمایت تلویزیون اثر بلند سریال گونه‌ای در ۷ قسمت ۵۰ دقیقه‌ای، با نام «پرواز قرن» را با تهیه‌کنندگی محمدمهدی عسگرپور تولید کرد که علاوه بر پرداختن به زندگی امام در داخل کشور، عمده توجهش را معطوف به دیدگاه شخصیت‌های خارجی به زندگی و اندیشه‌های امام کرده بود.
ازاین‌رو صدرعاملی با حضور در محل موقت زندگی امام در نوفل لوشاتوی فرانسه با همسایه‌ها و افراد مرتبط با وی که حتی کمترین زمان دیدار را با امام داشته‌اند به شیوه مصاحبه‌ای و اثری مستند از نگاه خارجی‌ها به وی ارائه کرد.
داستان مجموعه درباره خبرنگاری است که برای پیداکردن خلبانی که امام خمینی را تا ایران همراهی کرده بود به فرانسه می‌رود …
«آفتاب و زمین»
تولید سریال «آفتاب و زمین» در اواخر دهه ۷۰ در تلویزیون آغاز و در اوایل دهه ۸۰ پخش این سریال از شبکه دو سیما آغاز شد. این سریال بر اساس فیلمنامه‌ای از جلیل عرفان منش و به تهیه‌کنندگی علیرضا سجادپور ساخته شد.
«آفتاب و زمین»، روایت زندگی امام خمینی (ره) را از دوران زندگی پدر بزرگوار امام آغاز می‌کند و با نمایش مبارزات پدر امام با خوانین منطقه، به مقطع تولد امام (ره) می‌رسد. قرار بود در این سریال ابتدا مقطع تولد امام خمینی (ره) ساخته و در قدم‌های بعدی مقاطع دیگر زندگی ایشان به تصویر کشیده شود، اما ادامه سریال هیچگاه ساخته نشد و صرفاً تا دوران شش ماهگی امام (ره) را موردتوجه قرارداد.
نکته جالب‌توجه اینکه مقطع مورد اشاره سریال، با دوران قاجاریه و حکومت ناصرالدین‌شاه همزمان است و به دلیل تسلط بر مناطق مختلف ایران، برخوردهای فراوانی میان آن‌ها و مردم شکل می‌گیرد. در این سریال، ولی‌الله مؤمنی، نقش پدر امام را ایفا کرد. علت اصلی انتخاب وی برای این نقش نیز چهره کمتر شناخته شده و تسلط بیانی وی برای خواندن متون و خطابه‌ها بود.
«روح‌الله»
سریال «روح‌الله» به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی و کارگردانی راما قویدل و سیامک صرافت در آستانه ایام ارتحال امام خمینی (ره) و ایام دهه فجر در سال‌های ۹۱ و ۹۲ به روی آنتن رفت.
این مجموعه تلویزیونی با محوریت زندگی امام خمینی (ره) ساخته شده است. قسمت‌هایی از مجموعه تلویزیونی «روح‌الله» با عناوین «این هفت نفر»، «پوست انداختن» و «نیمه‌شب» غم و اندوه مردم پس از شنیدن خبر ارتحال (ره) را به تصویر می‌کشد.
«روح‌الله» به سفارش گروه مجموعه‌های تلویزیونی شبکه دو و بر اساس فیلمنامه‌ای از سعید نعمت‌الله ساخته شد این سریال چند قصه انتخابی و اقتباسی بر اساس برداشت‌هایی از زندگی امام (ره) و رابطه ایشان با همسایگان و کسانی که به دیدارش می‌رفتند را شامل می‌شود.
«سال‌های حادثه»
این سریال به کارگردانی سعید چاری در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در ۱۰ قسمت ۴۵ دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شده است. فصل اول این مجموعه مربوط به حوادث سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ می‌پردازد. فصل دوم به سال‌های ۵۷ تا ۶۸ اشاره دارد و فصل سوم نیز به سال ۹۱ و زمان حال می‌پردازد.
نقطه اتصال این سه فصل نیز شخصیتی به نام «احمدعلی» است که در سال‌های انقلاب به دنیا می‌آید و در ۹ سالگی با ارسال نامه‌ای به امام، از علاقه قلبی خود برای دیدار ایشان می‌گوید. او به دعوت امام به تهران می‌آید اما به دلیل فوت امام خمینی (س)، دیدار در جماران میسر نمی‌شود.
احمدعلی در فصل سوم سریال (سال ۹۱) به یک دانشمند هسته‌ای تبدیل شده و در جبهه مقابله با تحریم‌های غرب حضوری فعال دارد. در این اثر به مسائل سیاسی کشور پرداخته نمی‌شود و بیشتر به مسائل عرفانی و رابطه امام خمینی (ره) با کودکان پرداخته می‌شود.
دست‌مایه تحقیقی و پژوهشی سریال نیز کتابی است که تمام دست خط‌های امام خمینی (ره) زمانی که به نامه‌های کودکان و مردم جواب می‌دادند در آن موجود است. در این سریال مخاطبان با چهره امام خمینی (ره) در دوران کهن‌سالی مواجه می‌شوند.
این نقش ابتدا به ولی‌الله مومنی، بازیگر نقش پدر امام در سریال آفتاب و زمین پیشنهاد و حتی این بازیگر تست گریم هم شد اما انتشار تصاویر تست گریم، واکنش‌هایی منفی را پدید آورد و به همین دلیل بازیگری به نام «محمد آزادی» جایگزین وی شد.
فیلم سینمایی «صنوبر»
«صنوبر» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی مجتبی راعی محصول سال ۱۳۸۰ است و بعدها با نام «سال سخت در خمین» در جشنواره فیلم فجر سال ۸۱ نمایش داده و سپس با همین نام در قالب سریالی شش قسمتی از تلویزیون پخش شد.
این فیلم یک اثر سینمایی کلاسیک است و در بخش‌هایی، از حضور راوی بهره گرفته شده است. این اثر قرار بود در صدمین سالگرد تولد امام خمینی (ره) ساخته و عرضه شود، اما با چند سال تأخیر مقابل دوربین رفت. «صنوبر» به تهیه‌کنندگی مهدی همایون‌فر ساخته شد و محصول سرمایه‌گذاری مشترک مؤسسه «عروج فیلم» و «شبکه یک سیما» بود. «عروج فیلم» یکی از زیرمجموعه‌های مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) است که آثار نمایشی در این زمینه را تولید می‌کند.
راعی در این اثر به دوره نوجوانی امام خمینی (ره) و زندگی این شخصیت در فاصله ۱۳ تا ۱۶ سالگی وی می‌پردازد. مقطعی که با آغاز جنگ جهانی اول در ایران همزمان است و با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشورمان از سوی بیگانگان مورد هجوم واقع می‌شود و روس‌ها از شمال کشور تا قزوین پیشروی می‌کنند و انگلستان نیز فعالیت‌های خود را همچنان ادامه می‌دهد. در چنین شرایطی که کشور در اشغال بیگانگان است، در هر گوشه از کشور ایران هر فردی که ۱۰۰ سوار دارد، خود را شاه می‌نامد و در محدوده جغرافیایی مشخصی حکومت تشکیل می‌دهد.
امیر مفخم یکی از این شخصیت‌ها است که در سریال به آن پرداخته شده است. او که خود زمانی از مشروطه خواهان بود و در فتح تهران نیز حضور داشت، حالا به یک دیکتاتور تبدیل شده است. در چنین شرایطی است که احمدشاه قاجار قصد دارد پایتخت را از تهران به اصفهان منتقل کند. در همین ایام تاجران انگلیسی، غله شهر خمین را می‌خرند و به لندن می‌برند. این مسئله باعث بروز قحطی در خمین می‌شود و مردم به خوردن لاشه حیوانات مرده روی می‌آورند و پس از مدتی نیز بیماری‌های واگیردار در شهر جان مردم را می‌گیرد.
احمد بخشی‌زاده، جعفر دهقان، جهانگیر الماسی، حسین محجوب، مهوش صبرکن، محمود جعفری، پریوش نظریه، زهرا سعیدی، علی یعقوب‌زاده و محمود پاک‌نیت برخی از بازیگران آن هستند. فیلم «صنوبر» هیچگاه امکان نمایش در سینماها را پیدا نکرد و صرفاً پخش تلویزیونی آن توانست مخاطبان را با این اثر آشنا کند.
فیلم «یازده دقیقه و سی ثانیه»
فیلمنامه تله‌فیلم «یازده دقیقه و سی ثانیه» که به روزهای آغازین جنگ تحمیلی بر می‌گردد، بر اساس خاطره‌ای از بهروز افخمی نوشته شده و روایت گروهی از خبرنگاران تلویزیونی است که برای ضبط پیام حضرت امام (ره) در خصوص شروع جنگ تحمیلی در شهریور سال ۵۹ راهی جماران می‌شوند.
داستان تله‌فیلم «یازده دقیقه و سی ثانیه» اوایل سال ۵۹ و همزمان با اولین حمله عراق به تهران و بمباران فرودگاه مهرآباد اتفاق می‌افتد. چند نفر از گروه فیلم‌برداری سازمان صداوسیما مأمور می‌شوند که بعد از بمباران فرودگاه به جماران بروند و پیغام امام را ضبط کنند تا به اخبار ساعت ۸:۳۰ برسانند.
گروه راهی جماران می‌شوند تا پیغام را ضبط کنند، هنگام ضبط سخنرانی امام اتفاقاتی می‌افتد و… علاوه بر امام خمینی، مرحوم حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید احمد خمینی و کودکی حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید حسن خمینی یادگار گرامی حضرت امام نیز در این تله‌فیلم به تصویر کشیده شده است.
مستند «روح‌الله»
این اثر کامل‌ترین و جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی (ره) است که در ۱۰ قسمت به مقاطع مهم زندگی امام خمینی (ره) می‌پردازد. این مجموعه بر اساس مصاحبه‌هایی از شخصیت‌های بین‌المللی کشورهای ایران، عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه و لبنان ساخته شده است و بیش از ۱۰ هزار قطعه عکس و تصاویر ناب تلویزیونی که بسیاری از آن‌ها برای اولین مرتبه نمایش داده شده‌اند، در ساخت آن به‌کاررفته است.
سبک و سیاق این اثر یادآور مستندهای بین‌المللی شخصیت محوری است که معمولاً در آن‌ها جزئیات کامل و جنبه‌های مختلف زندگی یک شخصیت موردتوجه قرار می‌گیرد. هر قسمت از این مجموعه یک موضوع مستقل دارد.
مبارزات خانوادگی امام خمینی (ره)، تربیت امام در کودکی، انقلاب مشروطه، روستای خمین در جنگ جهانی اول، ازدواج امام، ورود به عرصه سیاسی، دوران اول سلطنت محمدرضا پهلوی، رحلت آیت‌الله عبدالکریم حائری، پیگیری هجرت آیت‌الله بروجردی به قم، مقاومت امام در برابر رفرم، امام در ترکیه، خطبه نمازجمعه امام به زبان ترکی، هراس لائیک‌ها از نفوذ امام، انعقاد قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، شهادت سید مصطفی خمینی، امام در نوفل‌لوشاتو، کشتار ۱۷ شهریور، تشکیل دولت موقت، فقط جمهوری اسلامی، انتخاب اولین رئیس‌جمهور، نخست‌وزیری رجایی، عزل بنی‌صدر، سوءقصد به آیت‌الله خامنه‌ای، فاجعه صبرا و شتیلا، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف امام (ره)، عملیات مرصاد برخی از مقاطعی است که این اثر به آن می‌پردازد و در پایان نیز با یک جمع‌بندی به زمان حال می‌رسد.
مستند «روح الله» اولین بار در سال ۱۳۸۶ از شبکه سه سیما پخش شد و در سال‌های اخیر بارها تکرار داشته است. پژوهش دقیق و نگاه ریزبینانه حاکم بر ساخت این اثر، مستند «روح‌الله» را به اثری با استانداردهای بین‌المللی تبدیل کرده که حتی برای مخاطبان غیر ایرانی هم جذاب و دیدنی است.
مستند «سیره عملی امام روح‌الله»
پس از استقبال مخاطبان از پخش مستند «روح‌الله»، واحد مرکزی صداوسیما اقدام به تولید اثری مستند – گزارشی با موضوع زندگی امام خمینی می‌کند. این گزارش در سال ۱۳۸۷ هر شب در قالب ۱۶ گزارش ۱۰ دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری پخش شد و با استقبال مخاطبان مواجه شد.
در این مستند ابعاد مختلف زندگی و روابط امام اعم از حکومت‌داری، سیاست، فرهنگ، خانواده و … به تصویر کشیده شده است. در تولید این مستند از برخی سخنرانی‌های آرشیوی و کمتر پخش شده از امام بهره گرفته شده است. از نظر موضوعی نیز در این اثر توجه بیشتری به موضوع‌های داخلی همچون: وقایع پس از انقلاب، جنگ و … شده است.
مستند «آفتاب و عشق مظلوم»
پس از رحلت امام خمینی در سال ۱۳۶۸ مستندی به نام «آفتاب و عشق مظلوم» از طرف حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و توسط کارگردانانی چون مجید مجیدی، جواد شمقدری، ناصر سروی، عطاءالله سلمانیان و عباس ناصری در قطع ۳۵ میلی‌متری و به مدت ۸۰ دقیقه تولید شد.
فیلم حکایت تأثر مردم ایران در سوگ ازدست‌دادن رهبر خویش بود و این اثر مستند تلاش می‌کرد تا از مصلا، محل زیارت امام و مراسم تدفین تا شب هفت و محل اقامت او در جماران را به تصویر بکشد. اثری که منوط و مربوط به درگذشت امام می‌شد.
مستند «بانو قدس ایران»
«بانو قدس ایران» به کارگردانی مصطفی رزاق کریمی روایتی دست‌اول از زندگی بانو خدیجه ثقفی، همسر امام خمینی (ره) است.
«بانو قدس ایران» برنده تندیس بهترین فیلم یازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» و منتخب سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر روایت زندگی بانویی است که زیر یک سقف و تا آخرین لحظه گام‌به‌گام و نفس به نفس با رهبر بزرگ‌ترین خیزش و جریان انقلابی و مذهبی قرن همراه بوده است.
رزاق کریمی در این مستند توانسته علاوه بر وفاداری به تاریخ و مهمترین فرازهای آن که با جمهوری اسلامی و شخصیت امام خمینی (ره) گره‌خورده، قصه‌ای را از منظری زنانه – مادرانه روایت کند.
این مستند روایتی منسجم و ماندگار را از زندگی و حیات سرکار خانم خدیجه ثقفی همسر فقید رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) به نمایش می‌گذارد.
«بانو قدس ایران» در مؤسسه فرهنگی و هنری عروج فیلم و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی تهیه و تولید شده است.
۲۴۵۲۴۵
