الهه جعفرزاده: طی چند دهه اخیر، بحران کم‌آبی به یکی از اساسی‌ترین معضلاتی تبدیل شده که هر از چندگاهی نواحی مختلفی از کشور را از حیث آب آشامیدنی و آب مصرفی در زمینه‌های کشاورزی، صنعتی و … مورد تهدید قرار می‌دهد. کمبود بارش‌های سالیانه و بروز خشکسالی‌های مکرر نیز عواملی هستند که این تنش را شدت می‌بخشند. از سوی دیگر بهره‌برداری‌های بی حد و حساب از منابع زیرزمینی باعث افت ذخایر آب‌های زیرزمینی شده است. بارندگی‌ها نیز در ایران از حدود دو الی سه دهه گذشته، سیر نزولی داشته و ما تقریباً هر ساله با کم‌بارشی و خشکسالی در کشور مواجه بوده‌ایم. در این میان شاید میزان بارندگی در برخی سال‌ها قابل‌قبول بوده باشد؛ اما باید توجه داشت که به طور کلی جو بارشی حاکم بر کشور ما محدود و ناچیز است. لیکن با توجه به افزایش سامانه‌های بارشی در اقصی‌نقاط کشور، پرسش این است که آیا می‌توان امیدوار بود که تدوام بارش‌ها در زمینه جبران کمبود آب مؤثر واقع شوند یا نه؟
صادق جمالی، پژوهشگر حقوق آب و محیط‌زیست، در همین راستا و در گفت‌وگو با مناطق‌آزاد می‌گوید: «بارندگی مضاعف به منزله رفع مشکل کمبود آب نیست؛ توزیع مناسب آب آشامیدنی وابسته به تأسیسات و زیرساخت‌های مرتبط با این حوزه است. بسیاری از استان‌های ما زیرساخت‌های فرسوده‌ای دارند و با این وجود حتی اگر بارندگی‌ها به‌مراتب بهتر از این هم شود، نمی‌توان خیلی امیدوار بود که معضل کمبود آب شرب در استان‌هایی که دچار تنش آبی هستند، رفع شود. همچنین تا زمانی که برداشت‌های گسترده از رودخانه‌ها ادامه یابد، جریان طبیعی بر بستر رودخانه حاکم نخواهد شد و تا جریان طبیعی در رودخانه‌ها جاری نشود، مشکل کمبود آب همچنان پابرجا خواهد بود.»
متن کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
بارندگی‌های اخیر در سطح کشور تا چه میزان در جبران بحران کمبود آب نقش دارند؟
طبیعتاً با افزایش بارندگی، بخصوص به شکل برف، وضعیت آب‌های زیرزمینی و سدی بهتر خواهد شد. اما متأسفانه مسئله مهم این است که ما به واسطه بهره‌برداری‌های بیش از حد، با یک کسری مزمن در منابع آبی کشورمان مواجه هستیم و قاعدتاً با یک سال بارندگی مطلوب، شرایط آنچنان که باید ایده‌آل نخواهد شد. اما خوشبختانه بارش‌های اخیر در بخش کشاورزی تأثیر مستقیم و مطلوبی داشته، بخصوص در این فصل که فرصت مناسبی نیز برای کشت غلات است. از طرفی بارندگی و سرمای هوا به نوعی در دفع آفات موجود در خاک و گیاهان نقش دارد و از این جهت یک مزیت در زمینه کشاورزی به شمار می‌آید.
این بارش‌ها در زمینه تأمین آب آشامیدنی چه تأثیری خواهند داشت؟
ر؛ توزیع مناسب آب آشامیدنی منوط به تأسیسات و زیرساخت‌های مرتبط با این حوزه است و از آنجا که بسیاری از استان‌های ما زیرساخت‌های فرسوده‌ای دارند یا شبکه‌های آبی در آن نواحی دچار نواقصی هستند، حتی اگر بارندگی به‌مراتب بهتر از این هم شود نمی‌توان خیلی امیدوار بود که معضل کمبود آب شرب در استان‌هایی که دچار تنش آبی هستند، رفع شود. به دلیل مشکلات زیرساختی و فرسودگی شبکه‌ها، پیش‌بینی می‌شود که استان‌های پُرتَنش امسال هم با معضل کمبود آب آشامیدنی دست‌وپنجه نرم کنند. معضل کمبود آب آشامیدنی، یک مشکل زیرساختی است نه منبعی؛ ممکن است در برخی مناطق، منابع آب قابل‌توجهی وجود داشته باشد اما به دلیل فرسودگی شبکه یا نقص در تأسیسات تصفیه، این آب به طور مناسب و عادلانه در اختیار مصرف‌کننده قرار نگیرد.
وضعیت سدها به واسطه این بارش‌ها چگونه است؟
تا این لحظه آمار دقیقی از میزان آب ذخیره‌ایِ حاصل از بارش‌های اخیر منتشر نشده اما با توجه به اینکه بارندگی‌ها اغلب به صورت برف بوده‌اند، دستیابی به میزان دقیق آب دریافتی به این سرعت میسّر نحواهد بود؛ به مرور با آب‌شدن برف‌ها و گرم‌شدن هوا این امکان فراهم خواهد شد. نکته قابل ذکر این است که نرخ بارندگی در بازه متوسطِ ۱۶ساله، افزایش قابل‌توجهی پیدا کرده و شرایط بهتر شده است.
تأثیر بارندگی روی منابع زیرزمینی به چه نحو است؟
منبع تغذیه آب‌های زیرزمینی، آب‌های سطحی و به طور خاص رودخانه‌ها هستند؛ وقتی آب در رودخانه‌ها به طور طبیعی در مسیر خود جاری باشد، منابع آب زیرزمینی را نیز تغذیه می‌کند. اما زمانی که رودخانه دارای شرایط طبیعی نباشند و تغذیه‌ای صورت نگیرد، حتی با یک فصل بارندگیِ خوب هم مشکل برطرف نخواهد شد. باتوجه به اینکه در سال‌های گذشته بدون هیچ برنامه‌ریزی دقیقی، سدهای زیادی بر بستر رودخانه‌ها ساخته شده و ایستگاه‌های پمپاژ و سایر تأسیسات در این محل‌ها احداث شده، میزان برداشت‌ها از رودخانه‌ها افزایش یافته است و عملاً رودخانه‌های ما شرایط طبیعی خود را از دست داده‌اند. این مسئله به نوع خود در کیفیت و میزان منابع آب زیرزمینی نقش بسزایی دارد.
حقابه‌های زیست‌محیطی چند سالی است که از جانب وزارت نیرو آنطور که باید، در بستر رودخانه‌ها ادا نمی‌شود و این فقدانِ جریان طبیعی در رودخانه‌ها باعث می‌شود مشکلات آب‌های زیرزمینی روز به روز گسترش پیدا کند. بحث کم‌شدن آب‌های زیرزمینی تنها به برداشت آب از چاه‌ها برنمی‌گردد؛ بلکه نکته مهم، نبودِ جریان طبیعی در رودخانه‌هاست، تا زمانی که برداشت‌های گسترده از رودخانه‌ها ادامه یابد، جریان طبیعی بر بستر رودخانه حاکم نخواهد شد و تا جریان طبیعی در رودخانه‌ها جاری نشود و حقابه رودخانه‌ها به درستی رعایت نشود، مشکل کمبود آب همچنان پابرجا خواهد بود.
سابقه آخرین بارندگی مطلوب در کشور ما به سال ۹۸ برمی‌گردد، بارندگی‌های اخیر نسبت به بارندگی سال ۹۸ چه قیاسی دارد؟
بارندگی سال ۹۸ که از اواخر اسفند تا ابتدای بهار ادامه داشت، به شکل سیل بود؛ در آن سال به دلیل پرشدن مخازن سدها، ناچار به گشودن دریچه‌های سدها شدیم و به همین سبب یک جریان طبیعی در رودخانه‌های خشک ایجاد شد و این امر سبب بهبود شرایط منابع آب زیرزمینی شد. مثلاً در استان تهران، در حوزه‌های آبریز جاجرود و کرج، سطح آب‌های زیرزمینی ۱۰ تا ۱۵ متر بالا آمد. دلیل رونق این منابع، بازگشایی دریچه‌ها، ایجاد یک جریان طبیعی آب در رودخانه و درنهایت تغذیه منابع زیرزمینی بود. اما بارش‌های اخیر چون به شکل برف هستند، تا کنون شرایط به گونه‌ای نبوده که مخازن سدی سرریز شوند و مجبور به بازکردن دریچه سدها باشیم.
با این تفاسیر هنوز نمی‌توان نتیجه گرفت که آیا بارندگی‌های اخیر در جبران کم‌آبی کشور مؤثر واقع خواهند شد یا نه؟
به صورت کلی این بارش‌ها شرایط آبی کشور را بهبود خواهند بخشید و نمی‌توان گفت که بی‌تأثیرند.
بیشتر بخوانید:
منابع آبی کشور ته کشیده و زمین در حال فرونشست است/ تنش آبی در این استان‌ها
۴۷۲۳۲
